Nýja Ísland, óskalandið- hvenær kemur þú?


 

Siðferðilegt flekkleysi þess heims sem nú skyldi rísa ölvaði okkur. Við vorum gagntekin af hugmyndum sem voru þokukenndar og við gátum ekki komið orðum að, en voru þess virði að berjast fyrir þeim. Við áttum okkur mörg líf í þessum baráttuhvirfli, og drógum aldrei af okkur; og samt, þegar takmarkinu var náð og dagsbrún nýrra tíma reis, þá komu gömlu mennirrnir aftur og hrifsuðu til sín sigur okkar og endurskópu í mynd þeirrar afdönkuðu veraldar sem þeir þekktu. Æskan gat sigrað en kunni ekki enn að varðveita sigurinn: og var svo átakanlega veik andspænis elllinni. Við stundum því upp að við hefðum barist fyrir nýjum himni og nýrri jörð og þeir þökkuðu okkur góðfúslega og sömdu sinn frið.
(T.A.Lawrence: Seven Pillars of Wisdom).



Hugmyndin um Nýja Ísland er þokukennd.  Á meðan við hikstum því upp að við viljum nýjan himinn og nýja jörð þakka þeir góðfúslega og semja ,,sinn frið” sem er slítandi þrætubók, sundurlyndi og hagsmunastagl.   Munum að hrunið var gjaldþrot ættbálka- og klíkustjórnmála þótt það birtist sem fjármálakreppa. Hrunið hefði aldrei orðið svona slæmt ef stjórnmálamenn hefðu staðið sig, það vissi fólkið.  Við áttum okkur mörg líf í ...baráttuhvirfli búsáhaldabyltingarinnar og á endanum var aðgerðarleysistjórnin rekin með skömm.   Og hvað svo?  ....þeir þökkuðu okkur góðfúslega og áhöfnin á þjóðarskútunni rífst á dekki meðan hrakist er í brimskaflinn undir Látrabjargi, nema nú verður ekkert björgunarafrek; það er engin til að skjóta líflínu til Alþingis og draga það á Virðingarstall.  Því aðrir hagsmunir ráða för.



Orustan um Ísland

Ef Nýja Ísland er það sem Gamla var ekki,  verður greiningin að vera rétt.  Það sem nú stendur er ekki uppgjör við ,,nýfrjálshyggjuna".  Hún var aldrei annað en yfirvarp ráðandi hagsmunahópa til að stela eignum þjóðarinnar og færa undir lögmál klíku- og höfðingjaveldis í anda afrískra ættbálkastjórnmála.  Á átta árum fjölgaði Sjálfstæðisflokkurinn (með samstafsflokkum) ríkisstarfsmönnum um 37%, þandi ríkisútgjöldin út um 50% á níu árum og jók heildarskattbyrði sem hlutfall af þjóðarframleiðslu; 40 nýjar ríkisstofnanir komu til sögunnar. Þetta er ekki frjálshyggja.  Þetta er umgjörð um sams konar spillingarkerfi og mörg nýfrjálsu afrísku ríkin komu sér upp með vildarvinapólitík, klíkuveldi og kerfisbundnu ráni á auðlindum.  Við lýðveldisstofnun Unga Íslands fengu örfáar fjöskyldur einkaleyfi til að mjólka herstöð;  öðrum var úthlutað heildverslunarleyfum og gjaldeyri til að okra, kommisarar flokkanna í bönkum brenndu sparifé almennings með vildarlánum til vildarvina; rað-gengisfellingar hirtu laun fólksins; svo kom sægreifakerfið og hin rökrétta niðurstaða af því: einkavinavæðing bankanna.  Frjálshyggjutilraun?  Nei.  Gamla Ísland var rányrkjubú.  Þess vegna er orustan um Ísland svo hörð núna.  Hver á að ráða bönkunum?   Hver á að stjórna kennitöluflakki, afskriftum og valda reiti viðskiptalífsins?  Hver fær að skammta gjaldeyri? Raða í stöður og skipa dómara, ákveða eftirlaun og skattfríðindi smásagnahöfunda?   Líkið af Gamla Íslandi er á börunum og erfingjarnir slást um það litla sem eftir er til að halda áfram að mergsjúga; vilja blása lífi í það og endurskapa í mynd þeirrar afdönkuðu veraldar sem þeir þekktu.  Þess vegna fæst engin samstaða í nafni þjóðarinnar því enn á að ræna hana. Hið pólitíska verkefni er miklu stærra en bara skipta út ,,nýfrjálshyggju” fyrir norræna velferð. Nýja Ísland er spurning um nýja aðferð.

Smæð vandans

,Það er enginn annar. Það eru bara við og við erum þrjú hundruð þúsund og það er á mörkunum að við getum staðið undir því að reka samfélag. Endurnýjunin og umbyltingin varð líka hálf-endaslepp...Sama gamla tóbakið fyllir vitin svo ég fæ köfnunartilfinningu. Íslenskt samfélag er kassi með fjórum veggjum sem við hlaupum á til skiptis. Völdin færast milli sömu manna aftur og aftur, fram og til baka, og ekkert breytist. Um stund var eins og glitti í útgönguleið í einu horninu og ferska loftið streymdi inn með fyrirheit um eitthvað nýtt en á þröskuldinum skall hurðin aftur svo við stöndum í sömu sporum og áður, innmúruð. Stundum grípur mig viðþolslaus þörf til að brjóta mér leið í gegnum þessa steypu og út úr kassanum, reka þó ekki væri nema bara nefið út fyrir og taka nokkur andköf. (Una Sighvatsdóttir, Mbl. nóv 2009)

Er vandi Íslands stór eða smár?  Á þesssari örskotstundu í sögu þjóðarinnar sem við nú lifum er hann risavaxinn.  En í hinu stóra samhengi hlutanna, í tíma og rúmi, er framtíð Íslands björt.  Íslendingar eru ríkt fólk í samanburði við 99% af mannkyni.  Við eigum auðlindir, vatn, orku, fisk og landgæði; mál og menningu; við eigum miklu meira en flest annað fólk sem nú lifir.  Því miður eigum við líka allt þetta ráðleysi.  En auðvitað miðum við okkur ekki við fátæklinga?  Nei.   En við erum þjóð sem er minni en meðalfyrirtæki á heimsvísu.  300 þúsund sálir sem sitja á gullkistu; svo lítilll hópur að væri hann smábær í Ameríku kæmist hann varla á vegakort.  Er til of mikils mælst af hálfu þjóðarinnar að ,,forystumenn" svonefndra stjórnmálaflokka setjist saman í tvo daga í lokuðu fundaherbergi og fari yfir eitt lítið excel-skal saman?  Kostirnir í stöðunni rúmast nefnilega á einu skjali fyrir einn fund.   Þetta eru ekki góðir kostir, þeir eru ekki margir og tiltöflulega einfaldir ef mennn tína sér ekki í smáatriðum.  Ég hefði viljað þjóðstjórn fyrir ári og allar götur síðan. Stjórnmálaflokkarnir sem komu okkur í þessa hörmung skulda okkur samstöðu en ekki örlagaþras. Er hægt að semja um vopnahlé í íslenskum stjórnmálum meðan við hreinsum út?  Út kjörtímabilið?   Nei, því brýnir hagsmunir standa til þess að búa til heimabakað öngþveiti sem eignast sitt sjálfstæða líf og nærist á sjálfu sér. Eins og deilurnar í Miðausturlöndum:  ,,Deilurnar á Miðausturvelli." Fólk spyr: Hvernig er hægt að efna til svo mikils sundurlyndis að auðævum okkar og framtíðarmöguleikum er teflt í hættu með rifrildi?  Svarið er: Vegna þess að græðgin í völd, fé og metorð gefst aldrei upp. Auður okkar er svo mikill að einskis er svifist. Hrunið var klúður. Að klúðra endurreisninni, vitandi það sem við nú vitum, er ófyrirgefanlegt um allan aldur.

Kostirnir í stöðunni

,,Eins og lífið sé einhver keppni sem hægt er að vinna. Þetta er allt svo leiðinlegt og andlaust og glatað eitthvað. Maður fer að halda að hrunið hafi ekki verið nógu skelfilegt til að breyta einhverju. Gamla settið sem reifst eins og riðuveikar rollur alla leið inn í hrunið heldur gjamminu áfram upp úr hruninu. Ekkert hefur breyst. Enginn lærði neitt. Enginn lítur í eigin barm. Enginn tekur til í garðinum sínum. Allt er við það sama. Valdarúnk á Rúnklandi.”  Dr. Gunni.

Ástæðan fyrir því að ekki er hægt að skapa  friðarferli um endurrreisn Íslands er sú að rifist er um dánarbúið.   Það eru beinir pólitískir og efnahagslegir hagsmunir á bak við sundrungar- og óttaöflin, þá sem vilja drepa fólk í dróma og svipta trú á Ísland. Afkomendur Gamla Íslands hegða sér eins og vogunarsjóðir og spákaupmenn: taka stöðu gegn gengi ríkisstjórnarinnar og  á yfirborðinu eru deilurnar látnar snúast um þrennt:
Við þurfum ekki að borga ICESAVE.  Við þurfum ekki aðstoð Alþjóða gjaldeyrissjóðsins (AGS) og við þurfum ekki að hefja viðræður við Evrópusambandið (og við þurfum ekki nýjan gjaldmiðil). Allt eru þetta heiðarleg og eðlileg álitamál og nægilegt efni í lýðræðislega umræðu.  Með mismunandi hætti hefur núverandi ríkisstjórn tekið þessi mál og gert að sínum.
Vandinn er að í þeirri þrálátu umræðu sem geisar örlar hvergi, hvergi nokkurs staðar, á því að andstæðingar bendi á aðra kosti.  Ekki semja um ICESAVE?  Hvað þá?  Málaferli allra innistæðueigenda þar sem um er að tefla miklu hærri upphæðir en Íslendingar hafa samið um að borga. Hver vill ábyrgjast niðurstöðu í þeim?  Ef við svíkjum loforð allra málsmetandi ráðamanna Íslands, bæði fyrir og eftir Hrun, um að semja um ICESAVE,  fellur niður efnahagsaðstoð frá AGS og öll önnur fyrirgreiðsla.  Hvað þá? Hvar erum við þá stödd með stóra skuldadaga ríkisins framundan, hvar fáum við gjaldeyri til að kaupa bensín á bílana og olíu á torgarflotann? Hver hefur bent á aðra leið, sem er þess virði að íhuga?   Að láta Davíð Oddsson rífa kjaft við útlendinga?  Við höfum séð hverju það skilar.  ,,Að standa á eigin fótum" og ,,taka skellinn núna” er ekki leið, heldur ræðumennska.  Ég bý í landi sem stríðir við gjaldeyrisskort: Malaví á ekki fyrir bensíni á bílana og langar raðir við dælur, fyrirtæki fá ekki hráefni til framleiðslu því erlendir viðskiptamenn heimta staðgreiðslu, ferðamenn fá ekki farareyri því bankar eru tómir, fólk kemst ekki í vinnu og forsetinn biður almenning að kaupa ekki ,,óþarfa” - allt sem innflutt er. Þetta örsmáa fátæka hagkerfi tapaði 100 milljörðum króna á einum mánuði vegna gjaldeyrisskorts. Og bændur óttast að fá ekki áburð eða fræ þegar sáningartími hefst.

Ef menn vilja ekki skera jafn brjálæðislega niður hjá ríkinu og AGS vill meina að þurfi, hvar ætla menn að fá peninga fyrir fjárlagahallanum?  Á hvaða kjörum?   Hvað ESB varðar er skiljanlegt að þjóðin sé mjög efins.  En nú á ekki að ákveða inngöngu og hún verður aldrei nema þjóðin samþykki.  Hér er efnt til viðræðu um hvaða kostir bjóðast innan ESB.   ,,Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, segir að sjálfstæðismenn hafi komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé um neitt að semja sem ásættanlegt er við Evrópusambandið. Af því leiðir að niðurstaða aðildarviðræðna við ESB verði óásættanleg" (Pressan.is nóv 2009)
Hvers vegna óttast menn þær upplýsingar sem viðræður leiða til og vilja forða þjóðinni frá þeim?
Nei, umræðan snýst ekki um kjarna málsins: Góssið.  Halda menn í alvöru að allar þjóðir Evrópu hafi gert samsæri gegn Íslandi upp úr þurru með ,,umsátri" og Jóhanna og Steingrímur gengið þeim á hönd í aumingjaskap?  Meðan fólkið í stjórnarandstöðu innan ríkisstjórnar og utan getur ekki borið fram aðra raunhæfa kosti um það hvað gera skuli hefur Steingrímur Joð rétt fyrir sér.  Með alla storma heimsins í fangið og spjótalög samherja í bakið hefur hann rétt fyrir sér, rétt fyrir sér, aftur og aftur. 

Mistökin

Þjóðin mat stöðuna rétt í vor.  Það var bara tveimur stjórnmálamönnum til að dreifa að ganga í uppvaskið: Jóhönnu og Steingrími Joð.  Þeim er vorkunn sú glíma, hafa gert sumt vel, en þeim hefur líka orðið á.  Mistökin með ICESAVE voru að taka ekki alla flokka á Alþingi með inn í viðræðurnar (til upplýsingar og aðhalds bakatil á hverju stigi málsins) uns það var tækt að fara til Alþingis.  Alþjóðlegir milligöngumenn hefðu aftengt hina íslensku þrætuhefð.  Það var bráðnauðsynlegt að koma málinu upp úr skotgröfum og búa til nýja samræðulausn eins og vænta má í draumum um Nýja Ísland. Þess í stað lenti málið í sandkassanum miðjum og afhjúpaði Alþingi sem óburðuga skrílstofnun með frammíköllum, dónaskap og málþófi til að tefja tímann rétt eins og af honum sé nóg fyrir þá sem þurfa að borga húsnæðislán og finna atvinnu.

Einnig þessi tortryggni öll í kringum bankana.  Hver er Finnur Sveinbjörsson og hvers vegna er það hans mál hvort gamli fáveldishringurinn fái að selja okkur brauð og mjólk?  Einhverjir baktjaldamenn í ,,skilanefndum" reisa lifendur frá dauðum með nýjum kennitölum, reka samkeppni við þau fáu fyrirtæki sem ekki eru í öndunarvél og ,,selja upp út um bakdyrnar" eins og Megas hefði orðað það án þess að við vitum nokkuð um nýja eigendur.
Og kreppan á stjórnarheimilinu.  Fólk treystir ekki þeim sem treysta sér ekki sjálfir.  Við nefnum engin nöfn en svona aðstæður kalla á stjórn sem talar skýrum rómi frá J til Ö.  Og svakalegur niðurskurður framundan.


Skrefin fram á við

Loks
loguðu eldar
við Alþingi
Loks
fékk fólkið
rödd
Hása, reiða
Rödd hins svikna
vanmáttuga
Rödd vantrúar
hins nývaknaða
af værð og doða
(Sindri Freysson, Ljóðveldið Ísland)


Hvernig stendur á því að í hvert skipti sem maður lætur sig dreyma um Nýja Ísland lendir maður í að hugsa um gamla flokkakerfið?  Vegna þess að það er enginn annar farvegur.  Íslenskt samfélag er kassi með fjórum veggjum sem við hlaupum á til skiptis. Við lifum í rústum þess gamla og reynum að láta okkur dreyma um það nýja. Hver er leið Alþingis til móts við ,,hinn nývaknaða" sem er svikinn, vanmáttugur og með þokukenndar hugmyndir um nýjan himinn og nýja jörð? Alþingi verður að skilja að á því hvílir sú bölvun sem best er lýst með hinu fornkveðna: ,,Þið eruð ekki þjóðin".  Traustið brann með jólatrénu á Austurvelli. Hinn svikni, reiði og  vanmáttugi verður að fá hlutverk í sköpun Nýja Íslands.  Tvennt gnæfir þar yfir við sjónarrönd á nýju ári:  Hreinsunareldurinn og Sköpunin.  Skýrsla rannsóknarnefndarinnar og gerð nýrrar stjórnarskrár.


Hreinsunareldurinn

Verstu fréttir sem nokkur nefnd getur fært þjóð sinni.
(Páll Hreinsson, formaður rannsókarnefndar um Hrunið).


Hver verða viðbrögð við verstu fréttum sem nefnd getur fært þjóð sinni? Erum við þjóð i álögum Gamla Íslands, þöggunar og lokunar? Eða tökum við Konung þagnasamsæranna á orðinu þegar hann segir í umsátri reynslu sinnar: Það verður að galopna kerfið?  Þá dugar ekki bara að galopna í rafrænum kosninum um hvar eigi að leggja bílum í Grafarvogi, heldur hvernig við tökum á Grafarþögninni sem alltaf umlykur allt sem úrskeiðis fer.  Þótt skýrslan sé að formi til Alþingis, er Alþingi hluti af sakbendingunni.  Færið umræðuvaldið til fólksins. Ef ekki, verður migið á hreinsunareldinn úr skúmaskotum Gamla Íslands þar til reykurinn og fnykurinn fæla alþýðu fólks endanlega frá því að taka þátt í þessu ,,helvítis fokking fokki”.


Sköpunin

There is a crack in everything
that’s how the light gets in.
Cohen


Orðfærið og samskiptin bera þess vitni að samfélagið er fullt streitu og þreytu. Alþingi og ríkisstjórn hafa ekki undan að moka, það er ekkert grín að standa í þessu og álagið gífurlegt. Á alla. Skiljanlegt að stjórnmálamönnum nægi hverjum degi sín þjáning. Afrek að koma þó Evrópusambandsviðræðunum á rekspöl við þessar aðstæður. En við verðum líka að búa í haginn heima. Ástandið hefur versnað á rúmu ár frá Hruni í valdatíð þriggja ríkisstjórna. Ef stöðugt sígur á ógæfuhlið lendum við í stærri og meiri ógæfu en peningaskuldum. Samfélagshruni. Þarf ástandið að versna enn meira áður en það getur batnað?

Í ár voru 20 ár frá hruni, annars konar hruni, hruni Berínarmúrsins og ógnarstjórna. Flauelsbyltingar fólksins gerðu það sem enginn hélt að væri hægt. Við vitum að allt er hægt og við þurfum ekki að láta vont versna. Ég skrifaði 2005 að markaðsvæðingunni væri lokið, hið sögulega hlutverk jafnaðarmanna væri lýðræðisvæðing. Nú má það ekki dragast. Verkefnið er ný stjórnarskrá.  Með nýrri stjórnarskrá felst bylting sem vekur óhug hjá kjörnum fulltrúum.  Nefnilega, að þeim sé veittt aðhald. Horfum á þrjú dæmi:  Fjölmiðlafrumvarp Davíðs, ruglið í borgarstjórn með Ólaf F. Magnússon sem borgarstjóra Sjálfstæðisflokksins, og síðan Búsáhaldabyltinguna.  Einhver myndi vilja bæta ICESAVE við.  Fulltrúalýðræðið hefur sýnt takmörk sín.  Samtök borgara verða að eiga möguleika á því að hrinda fráleitum hrossakaupum, geðþótta einstaklinga og þrásestu vanhæfra.  

Aðalverkefni stjórnlagaþings verður að setja forstokkuðu flokkafullltrúaræði skorður og opna alþýðu leið að ákvörðunum. Það þýðir að Alþingi og ríkisstjórn verða að gefa eftir. Væri betur að löggjafinn tæki sig til og einbeitti sér að sínum vanda:  Að setja ráðherraræði og flokksformannaveldi fjötra.  Nú þarf að hugsa alveg upp á nýtt hvernig við eignumst nýja stjórnarskrá.  Ráðgefandi 30 manna stjórnlagaþing í samtals þrjá mánuði með handlöngurum flokkseigenda og uppfgjafaþingmanna í bland við ungliða?   Þetta er flóknara en svo. Í þessu efni er leiðin að markinu jafn mikilvæg og markmiðið sjálft, því við þurfum stjórnarsrká sem þjóðin á frá upphafi til enda.  Þetta er vandasamt ferli sem kallar á mikið pólitískt úthald.

Hlutverk stjórnmálamanna er ekki nú að útfæra Nýja Ísland í þaula heldur greiða götur þeirra afla sem með þjóðinni búa. Þjóðfundurinn var gott frumkvæði, notum skýrslu rannsóknarnefndarinnar til að opna allt upp og lofta út, höldum fram á veg til að þjóðin geti loks fengið eigin stjórnarskrá sem færir henni aukin og beinni völd. Þetta er ferð án fyrirheits en hana verður að fara. Við vitum ekki öll svörin, en hægt er að greiða leiðir að þeim. Nýja Ísland er ekki þekkt stærð.  Nýja Ísland eru niðurstaða úr erfiðu ferli sem nú verður að hefjast.  Nú verðum við að þora að ímynda okkur annað og meira en það lík sem bíður þess að verða vakið frá dauðum. Það þarf gríðarlegt pólitískt hugrekki til að ryðja þessa braut. Verði sú ekki raunin rís líkið af börum sínum og þá verða upphafsorð þessa máls að áhrínisorðum:  Við stundum því upp að við hefðum barist fyrir nýjum himni og nýrri jörð og þeir þökkuðu okkur góðfúslega og sömdu sinn frið.

Stefán Jón Hafstein (fyrir Fréttablaðið des. 2009)

Allar athugasemdir og ábendingar vel þegnar: stefanjon@islandia.is

Sjá einnig:

 Flugleiðin til Íslands (des.2008).

Hrun markaða, hrun hugmyndafræði

Hnattvæðing og kreppa











Til baka
Stefán Jón Hafstein - stefanjon@islandia.is